Niebezpieczne związki

Od pierwszych artykułów na tym blogu piszę o konieczności ochrony skóry przed promieniowaniem słonecznymi i zachęcam Was do stosowania kremów z filtrami. Nigdy nie należałam jednak do filtromaniaczek i zawsze apelowałam o rozwagę również w kwestii stosowania substancji promieniochronnych. Dziś wiem, że słusznie, bo choć ochrona przeciwsłoneczna jest konieczna, to substancje, których do tego używamy, pozostawiają wiele do życzenia. Co jakiś czas pojawiają się informacje na temat ich przenikalności, właściwości proestrogennych, neurotoksyczności i szkodliwości dla środowiska. Wiecie, że daleka jestem od uskuteczniania teorii spiskowych, straszenia i ekoterroryzmu, ale obok tych doniesień nie można przejść obojętnie.

W dzisiejszym artykule zaprezentuje Wam najnowsze informacje na temat niebezpieczeństw związanych ze stosowaniem kremów do opalania, wcześniej jednak w skrócie przypomnę informacje związane z zagrożeniami, jakie niesie promieniowanie słoneczne oraz bardzo szybko wyjaśnię mechanizmy fotoprotekcji stosowanej w kremach z filtrami. Mimo wszystko będzie długo, możecie parzyć kawę, albo lepiej herbatkę z melisy:)

Rozpocznę od paradoksu, pomimo że świadomość ochrony przed słońcem jest bardzo wysoka i coraz większą ilość ludzi sięga po kremy z filtrami UV, wciąż rośnie  zachorowalność na czerniaka. Nie świadczy to o tym, że filtry czerniaka powodują, ale na pewno przed nim nie chronią i takie informacje można już znaleźć na kartonikach niektórych produktów z filtrami (głównie wyrobów medycznych). Większość z nas jednak o tym nie wie i po posmarowaniu się kremem przeciwsłonecznym czuje się w pełni bezpieczna, ba, uważa że może bezkarnie wylegiwać się na plaży i nie szczędzi sobie uroków kąpieli słonecznych. A przecież żaden krem nie chroni nas w stu procentach i o ile jeszcze nakładając odpowiednią ilość kosmetyku ochronnego (2ml na cm kwadratowy), możemy w znacznym stopniu zablokować promieniowanie UVB (98%), to ochrona UVA w przeciętnym kremie do opalania jest na poziomie 18-19%.

Słońce emituje trzy rodzaje promieniowanie ultrafioletowego UVA, UVB i UVC. Ponieważ UVC jest w całości pochłaniane przez warstwę ozonową (przynajmniej dopóki ona istnieje), promieniowanie docierające do ziemi składa się w 5% z UVB i 95% z UVA.

Promieniowanie UVB 

Pomimo że promieniowanie UVB dociera go do nas zaledwie w 5%, to jest jednak bardzo aktywne biologicznie i sieje spustoszenie. Jego fala jest krótsza niż UVA i penetruje głównie naskórek oraz górne warstwy skóry właściwej. Odpowiada za rumień, oparzenia słoneczne, a także nowotwory skóry. Dociera do komórek i niszczy ich DNA. Jest odpowiedzialne za opaleniznę, która pojawia się po 48 do 72 godzin. Opóźnienie jest związane z aktywacją melanocytów, z których następnie jest uwalniana melanina, która ma chronić DNA komórki.
Pamiętajmy, że nie ma bezpiecznej opalenizny, zawsze jest ona mechanizmem obronnym naszej skóry przed groźnym promieniowaniem. Ilość UVB jest zmienna, jego natężenie zależy od pory roku, dnia, a także szerokości geograficznej, inna też będzie nad na nizinach a inna w wysokich górach. Jest w dużej mierze pochłaniane przez chmury, choć nie wszystkie, bo cumulusy mogą nawet zwiększać promieniowanie UVB o 25 do 30% z uwagi na odbicia od ich krawędzi.

Promieniowanie UVA

Promieniowanie UVA jest mniej energetyczne od UVB, dlatego przenika głębiej i penetruje do skóry właściwej, a nawet warstwy podskórnej. Posiada dwie długości fali UVA długie i UVA krótkie. Jego natężenie jest stałe przez cały rok, przenika przez chmury, szyby, a nawet niektóre tkaniny. Nie niszczy DNA komórki bezpośrednio, ale może wywołać reakcje fotochemiczne przyczyniające się do tworzenia wolnych rodników, które niszczą ważne struktury komórkowe łącznie z DNA. Degraduje kolagen i elastynę powodując zmarszczki i utratę jędrności, prowadzi do zaburzeń pigmentacji. Ponieważ promieniowanie UVA nie wywołuje bezpośredniego widocznego wpływu na skórę, przez wiele lat sądzono, że jest ono bezpieczne i dlatego miedzy innymi powstały solaria, łózka z założenia mające zapewnić bezpieczną opaleniznę. Dziś wiemy, że efekty działalności UVA są widoczne około 40 roku życia w postaci tzw. fotostarzenia a solaria możemy nazwać niczym innym, jak łóżkami postarzającymi. Opalenizna w wyniku UVA jest szybko widoczna, ponieważ uwalnia do naskórka już istniejącą melaninę, ale równie szybko znika. Między innymi dlatego solarium nie nadaje się do hartowania skóry przed słońcem, ponieważ do wytworzenia prawidłowej opalenizny potrzebne są oba rodzaje promieniowania UVA i UVB. Więcej na temat wpływu UVA na skórę wraz ze zdjęciami, w tych artykułach klik klik

SPF i PPD

Ochronę przed promieniowanie UVB oznacza wskaźnik SPF i maksymalny to 50+. Co ciekawe SPF 30 chroni naszą skórę w 96,7%, a SPF 50 w 98%. Mimo wszystko jednak powinno się stosować produkty o SPF 50+ ze względu na ochronę UVA. Ochronę UVA oznacza PPD lub IPD i jego minimalny wskaźnik został ustalony przez UE, jako trzykrotnie niższy od SPF. Jeśli produkt spełnia wymogi unijne literki PPD są w kółeczku i jest na poziomie 19-20%, choć są producenci deklarujący ochronę UVA nawet 48%. W produktach azjatyckich ochronę UVA oznacza się PA++++

Promieniowanie podczerwone IR 

Szkodliwe działanie promieniowania UV zostało bardzo dobrze przebadane i posiada ugruntowaną pozycję w nauce. Obecnie jednak coraz więcej się mówi o szkodliwym wpływie promieniowania podczerwonego IR. Promieniowanie to oddziaływuje na skórę w postaci ciepła i przenika najgłębiej do jej wnętrza. Odparowuje wodę, odwadniając skórę a poprzez zwiększenie aktywności niektórych enzymów, wpływa na degradacje kolagenu i przyczynia się do fotostarzenia. Nie dysponujemy systemem obrony przed IR, choć producenci kremów z filtrami komunikują, że owszem. Najczęściej umieszczają w swoich produktach antyoksydanty i substancje nawilżające, które działają profilaktycznie, ale nie stanowią mierzalnej ochrony, nie można jej przedstawić w cyfrach, jak to ma miejsce w przypadku filtrów UVA i UVB. Nie mniej jednak każde krem z filtrem powinien zawierać zestaw przeciwutleniaczy, co do tego nie ma żadnych wątpliwości.

Promieniowanie widzialne HEV

Nie bez znaczenia dla naszej skóry są również promienie HEV emitowane przez słońce, ale również sztuczne źródła światła. Smartfony, komputery czy telewizory emitują widzialne promieniowanie  również odpowiedzialne za przyspieszenie starzenia skóry. W telefonach można sobie ustawić filtr promieniowania niebieskiego.

Obecnie stosuje się dwa rodzaje substancji chroniących przed promieniowaniem UV: filtry fizyczne, które odbijają i rozpraszają światło, oraz chemiczne, które je pochłaniają i zamieniają w promieniowanie cieplne.

Filtry fizyczne (nieorganiczne, mineralne)

Filtry te są nazywane również mineralnymi, jednak nie zapominajmy, że to także substancje chemiczne, różniące się od filtrów chemicznych jedynie sposobem działania. Filtry mineralne to tlenki metali, najczęściej dwutlenek tytanu i tlenek cynku, które występują zwykle w stężeniu 5-10% (max to 25%). Spotkamy je najczęściej razem, ponieważ dwutlenek tytanu lepiej chroni przed UVB a tlenek cynku przed UVA. Obie substancje są uznawana za bezpieczne, ponieważ penetrują skórę w nieznacznym stopniu, jednak przy normalnym rozmiarze cząsteczki bardzo bielą i tworzą na skórze ciężki film. Aby poprawić ich właściwości kosmetyczne substancje te się mikronizuje. 

Nanocząsteczki dwutlenku tytanu i tlenku cynku

Nanocząsteczki są łatwiejsze w zastosowaniu i niewidoczne na skórze. Jednak proces rozdrabniania zmienia ich właściwości. Są mniejsze więc mogą przenikać do skóry w większym zakresie, przede wszystkim zaś część pochłanianego przez nie promieniowania może generować wolne rodniki a im cząsteczka jest mniejsza tym zjawisko to zachodzi intensywniej. Badania potwierdziły, że nanocząsteczki przenikają do skóry w niewielkim stopniu, jednak ryzyko przenikania wzrasta, kiedy skóra jest uszkodzona (poparzenia słoneczne, stosowanie kwasów i retinoidów, choroby skóry), poza tym mogą znaleźć się w ustroju innymi drogami, np. wraz z wodą pitną, do której wtórnie trafiają, bo oczyszczalnie nie są w stanie ich usunąć. Zważywszy na fakt, że zarówno cząsteczki dwutlenku tytanu, jak i tlenku cynku są bardzo rozpowszechnione w naszym środowisku, staje się to coraz większym problemem.

Nanocząsteczki tlenku cynku są wykorzystywane nie tylko w filtrach przeciwsłonecznych, ale także w pigmentach (np. kosmetyki kolorowe) i sprzęcie elektronicznym (tranzystory cienkowarstwowe, półprzewodniki, wyświetlacze ciekłokrystaliczne, diody elektroluminescencyjne) a ze względu na właściwości aseptyczne również w leczeniu zakażeń bakteryjnych. Dwutlenek tytanu natomiast oprócz właściwości promieniochronnych jest ceniony jako biały pigment (biel tytanowa) przejrzyjcie swoje kosmetyki, myślę, że w wielu go znajdziecie, ale bieli nie tylko kosmetyki, a także farby, tusze, plastik oraz papier. Ponieważ według FDA związek ten jest niskotoksyczny, dodaje się go do żywności, past do zębów i jako wypełniacz masy tabletkowej oraz w lekach stosowanych na skórę. Nanocząsteczki dwutlenku tytanu są jednak szkodliwe w formie wdychanej dlatego nie należy stosować sprayów z ich zawartością.

Podsumowując nanocząsteczki dwutlenku tytanu i tlenku cynku przenikają przez skórę w niewielkim stopniu, ale ryzyko wzrasta w przypadku uszkodzonej bariery skórnej a przecież bardzo często stosujemy filtry właśnie w takich przypadkach. Chronimy nimi skórę poparzoną przez słońce oraz w trakcie kuracji kwasami czy retinoidami. W takich przypadkach bariera skórna jest zawsze uszkodzona i zwiększa się jej przepuszczalność. Ponadto nanocząsteczki  generują wolne rodniki, co  jest już bardzo niepokojące. Mogą przenikać do naszego organizmu przez przewód pokarmowy oraz oddechowy, a kiedy już się tam dostaną są w stanie przekroczyć barierę krew mózg i choć ich neurotoksyczne działanie wciąż nie jest dobrze udokumentowane, to jednak jest realne. Przede wszystkim jednak wciąż wzrasta ich wykorzystanie i stężenie w środowisku naturalnym, dla którego są szkodliwe i to nie ulega żadnej wątpliwości.

Benzofenon źródło Wikipedia

Filtry chemiczne (organiczne)

Przenikalność

Filtry chemiczne są absorbowane przez skórę i docierają do układu krwionośnego a ze względu na dużą lipofilność, mogą się gromadzić w tkance tłuszczowej, wątrobie, a nawet mózgu, ich obecność wykryto również w ludzkim mleku. Skóra nie jest niestety jedynym źródłem ich przenikania, mogą dostawać się do ustroju również przez przewód pokarmowy wraz z zanieczyszczoną wodą oraz zjadanymi organizmami wodnymi, w których się kumulują a także podczas kapieli w zanieczyszczonej wodzie. Cóż, ponieważ większość ludzkich brudów trafia do mórz i oceanów ryby już dawno przestały być zdrowe.

Zaburzenia gospodarki hormonalnej

O toksyczności endokrynologicznej filtrów organicznych świadczy wiele badań. Dotyczy ona zarówno ludzi, jak i zwierząt. Filtry wpływają na aktywność estrogenów, androgenów i progesteronu, zaburzając, chociażby aktywność reprodukcyjną (niektóre gatunki ryb, nie chcą się rozmnażać), a także czynności tarczycy, wątroby czy nerek.

oktokrylen źródło Wikipedia

Filtry fizyczne i chemiczne

Neurotoksyczność

Ponieważ udowodniono, że filtry UV mogą przenikać przez barierę krew- mózg posiadają też właściwości neurotoksyczne. Nie zostały one dobrze zbadane, jednak są bardzo niepokojące i na pewno wymagają dalszych opracowań.

Blokowanie syntezy witaminy D3

Zarówno filtry chemiczne, jak fizyczne blokują też oczywiście syntezę witaminy D i jest to logiczne, bo w skórze opalonej, czyli pokrytej naturalnym filtrem w postaci melaniny, ta synteza również maleje. Jednak stosowanie filtrów na co dzień, tak jak to robimy, nie stanowi zagrożenia, bo według wskazań wystarczy 15 minut na słońcu z odsłoniętymi łydkami i ramionami, by uzyskać dawkę witaminy D porównywalną do 2000- 4000 IU z suplementu. W naszej strefie klimatycznej dotyczy to miesięcy od maja do września i ten akapit nie oznacza, że jestem przeciwniczka suplementacji kalcyferolem, wręcz przeciwnie stosuję i polecam, szczególnie w postaci leku, nie suplementu, Vigantol lub Devicap.

Szkodliwość dla ludzi i środowiska

W ostatnich latach bardzo wzrosła s wiadomość szkodliwości promieniowania słonecznego. Jeszcze kilka lat temu na słowo filtry UV ludzie wzruszali ramionami i trudno było namówić kogokolwiek na krem chroniący przed słońcem, dziś nikogo namawiać nie trzeba i już od wczesnej wiosny szukamy dla siebie kremu ochronnego. Tym samym zużycie preparatów przeciwsłonecznych bardzo wzrosło i wzrosło zanieczyszczeni nimi ekosystemów. Stwierdzono, że zarówno filtry fizyczne, jak i chemiczne są wszechobecne w morzach, rzekach, jeziorach a szczególnie skoncentrowane są w basenach. Kumulują się również w organizmach wodnych, wykryto je u ryb i małży, ale także u skorupiaków, ssaków i ptaków wodnych. Ponieważ konwencjonalne oczyszczalnie ścieków nie są w stanie usunąć filtrów podczas uzdatniania, są one obecne również w wodzie pitnej i zanieczyszczają wody gruntowe. Substancje promieniochronne są szkodliwe dla nas oraz naszego środowiska. Badania potwierdzają ich toksyczność dla wielu organizmów wodnych. Mineralne i chemiczne filtry UV wykryte w wodach przybrzeżnych Majorki okazały się toksyczne dla lokalnego fitoplanktonu. Natomiast substancja Oxybenzon (Benzophenone 3) i oktinoksan (ethylhexyl methoxycinnamate) stosowana w kremach do opalania, którymi suto traktują się plażowicze, powoduje bielenie raf koralowych i może doprowadzić do śmierci wielu gatunków koralowca. Rząd Hawajów jako pierwszy na świecie podpisał w 2018 roku ustawę (która będzie obowiązywała od 2020 r.) zabraniającą używania produktów kosmetycznych zawierających te oraz kilka innych substancji. Faktem jednak jest, że wszystkie substancje promieniochronne, również dwutlenek tytanu i tlenek cynku są za to odpowiedzialne. 

otyl methoxycinnamate źródło Wikipedia

Cóż ochrona słoneczna jest konieczna, ale konieczne jest również szukanie alternatyw dla aktualnie stosowanych substancji promieniochronnych. Ponieważ Wasze opinie są dla mnie zawsze bardzo cenne, chciałabym abyśmy wspólnie zastanowili się, co można zrobić, aby chronić swój organizm przed szkodliwym wpływem słońca, a jednocześnie być w porządku dla planety. Nie ukrywam, że dla mnie najważniejsze są zagrożenia związane z zanieczyszczeniem środowiska. Zanim zatem wielcy tego świata podejmą wiążące decyzje, my maluczcy możemy działać już teraz i poprzez banowanie pewnych substancji, zmniejszyć ich emisję do środowiska. Udało mi się ustalić następujące rzeczy:

1. Unikanie substancji najbardziej podejrzanych i o udowodnionej szkodliwości:
- Metoksycynamonian oktylu, nazwa handlowa Octinoxate, w INCI Ethylhexyl Methoxycinnamate
- Benzofenon 3, nazwa handlowa Oxybenzon, w INCI Benzophenone-3
- Benzofenon 4, nazwa handlowa Sulisobenzon, w INCI Benzophenone-4
- 3-methylbenzylidene camphor, Enzacamene, INCI 3-methylbenzylidene camphor
- 4-benzylidene camphor, Mexoryl SD, INCI 4-benzylidene camphor
- Oktokrylen, Octocrylene ,INCI Octocrylene
- Dwutlenek tytanu w nanocząsteczkach, INCI Titanium dioxide(nano) ZnO
- Tlenek cynku w nanocząsteczkach, INCI Zinc oxide(nano) TiO2

2. Zmniejszenie ilości stosowania filtrów
Myślę że należy ograniczyć ilość stosowanych filtrów w ogóle, bo inne związki też nie są bezpieczne, w końcu wszystkie filtry (organiczne) to substancje o strukturze chemicznej obejmującej związek aromatyczny sprzężony z grupą karbonylową. Nie zamierzam przekonywać Was do zupełnej rezygnacji z filtrów, bo w wielu przypadkach są one konieczne. Najważniejsze to nie stosować ich na duże powierzchnie ciała. Ja w dalszym ciągu używam kremu z filtrem na twarz, szyję i dekolt, ale tylko w słoneczne dni, oraz wtedy, kiedy dużo przebywam na dworze, co również Wam polecam, przynajmniej dopóki nie pojawią się alternatywy.

3. Skrócenie ekspozycji słonecznej
Należy po prostu skrócić czas ekspozycji na słońce i unikać go w godzinach od 10 do 15tej, kiedy promieniowanie jest najsilniejsze i najbardziej rumieniotwórcze.

Azjatki w Egipcie

4. Stosowanie odzieży ochronnej
W zależności od użytej tkaniny można wyliczyć ochronę, jaka daje nam odzież, oznacza ją współczynnik UPF. Najlepsza zapewniają luźne, kolorowe tkaniny. Dobrze jest też ubierać kapelusze z szerokim rondem, rękawiczki i oczywiście okulary przeciwsłoneczne. Warto zaobserwować, jak przed słońcem chronią się Azjatki. 

5. Szyby samochodowe
Szyby samochodów też chronią nas przed UV. Przednie szyby zawierają cynk, chrom, nikiel i inne metale, które blokują UV. Przednie szyby chronią mocniej niż boczne.

6. Stosowanie antyoksydantów
Antyoksydanty to jedne z kluczowych substancji wykorzystywanych w pielęgnacji skóry, neutralizują wolne rodniki i zwiększają naturalny potencjał ochronny skóry. Bogate w przeciwutleniacz są wszelkie wyciągi roślinne, bo rośliny wytworzyły własny system ochrony przed UV. Szukajcie w kremach czy serum witaminy C, E, likopenu, sylimaryny, polifenoli z zielonej herbaty czy arbutyny. Znane są właściwości ochronne różnych naturalnych olejków, szczególnie tego z pestek malin, ale pamiętajmy, że nie uchroni on nas przed poparzeniem w trakcie intensywnej ekspozycji na UV. Makijaż i zawarte w nim pigmenty też w niewielkim stopniu chroni przed słońcem. 

Tematykę wyciągów ziołowych polifenoli, flawonoidów i zawartych w nich przeciwutleniaczy zamierzam jeszcze zgłębić. W poszukiwaniu idealnego produktu na dzień wysłałam właśnie zapytania do kilku producentów kosmetyków naturalnych. Będę jeszcze o tym pisać, ale już teraz chętnie poznam Wasze typy, bo szukam inspiracji. 

7. Stosowanie ochrony UV u dzieci
Dzieci promieniowanie UV jest wyjątkowo szkodliwe dla maluchów, w zasadzie do trzeciego roku życia dzieci w ogóle nie powinny przebywać na słońcu, bo do tego czasu kształtuje się układ odpornościowy ich skóry. Skóra dziecka jest też bardziej przepuszczalna niż u dorosłych. Chrońmy ich ciałka najlepiej klasycznymi filtrami mineralnymi (bez naonocząsteczek) w ekstremalnych sytuacjach, ale raczej postarajmy się, by dziecko nie przebywało przez dłuższy czas w pełnym słońcu, stosujmy ochronną odzież i parasolki.

8. Co na to naukowcy?
Świadomi zagrożeń naukowcy też szukają inspiracji w świecie roślin. Pewne gatunki glonów morskich wytwarzają substancje chemiczne- aminokwasy mikosporynopodobne, które posiadają zdolność ochrony przed słońcem, pochłaniają promieniowanie UV o wysokiej energii i rozpraszają je jako ciepło. Może już niedługo pojawią się w kremach do opalania.

Pisząc ten artykuł spędziłam wiele godzin czytając publikacje naukowe, badań jest naprawdę dużo i nie udało mi się zapoznać ze wszystkimi. Mimo wszystko, jeśli coś mi umknęło a może nawet coś błędnie zinterpretowałam, to w ogólnym rozrachunku tak wiele informacji przemawia na niekorzyść filtrów, że po prostu nie można tego ignorować.

Substancje organiczne i nieorganiczne stosowane w preparatach promieniochronnych są niebezpieczne dla nas i naszego środowiska. Musimy jednak pamiętać, że kremy do opalania nie są ich jedynym źródłem. Związki te są szeroko stosowane w przemyśle i to on stanowi największe zagrożenie. Nanocząsteczki deutlenku tytanu i tlenku cynku są wykorzystywane w sprzęcie elektronicznym, dodawane do farb, lakierów i plastiku a nawet żywności, past do zębów i leków. Benzofenon stosowany jest przy produkcji plastiku, tekstyliów, żywic, farb i lakierów. Tony tych substancji trafiają rocznie do mórz i oceanów. Chciałabym, abyśmy wspólnie przyczynili się do zmniejszenia emisji tych chemikaliów do środowiska, przez ograniczenie stosowania kremów z filtrami. Wyjdzie to nam wszystkim na zdrowie, zwłaszcza że katastrofa ekologiczna nie jest odległą apokaliptyczną wizją, jest faktem i wszyscy jesteśmy za nią odpowiedzialni.

....................................................

Jeśli po przeczytaniu wszystkich moich wpisów, wciąż nie wiesz, jaka pielęgnacja będzie najlepsza dla Ciebie, zapraszam na indywidualne konsultacje przez skype dotyczące skóry i włosów. Podczas takich konsultacji odpowiem na wszystkie Twoje pytania i zaproponuję indywidualny schemat pielęgnacji cery https://kosmostolog.blogspot.com/p/dermo.html

Źródła :
1. M.S. Latha, Jacintha Martis,  V Shobha,  Rutuja Sham Shinde, Sudhakar Bangera,  Binny Krishnankutty, Shantala Bellary,  Sunoj Varughese, Prabhakar Rao, B.R. Naveen Kumar Sunscreening Agents, J Clin Aesthet Dermatol. 2013 Jan; 6(1): 16–26.
2. Melissa Pandika Looking to Nature for New Sunscreens, ACS Cent Sci. 2018 Jul 25; 4(7): 788–790.
3. Joanna A. Ruszkiewicz, Adi Pinkas, Beatriz Ferrer, Tanara V. Peres, Aristides Tsatsakis and Michael Aschnera Neurotoxic effect of active ingredients in sunscreen products, a contemporary reviewToxicol Rep. 2017; 4: 245–259.
4. Sarah Gabros; Patrick M. Zito. Sunscreens And Photoprotection, StatPearls [Internet].
5. Janjua N.R., Mogensen B., Andersson A.M., Petersen J.H., Henriksen M., Skakkebaek N.E., Wulf H.C. Systemic absorption of the sunscreens benzophenone-3, octyl-methoxycinnamate, and 3-(4-methyl-benzylidene) camphor after whole-body topical application and reproductive hormone levels in humans. J. Invest. Dermatol. 2004;123:57–61.
6. Janjua N.R., Kongshoj B., Andersson A.M., Wulf H.C. Sunscreens in human plasma and urine after repeated whole-body topical application. J. Eur. Acad. Dermatol. Venereol. 2008;22:456–461.
7. Gulson B., Mccall M.J., Bowman D.M., Pinheiro T. A review of critical factors for assessing the dermal absorption of metal oxide nanoparticles from sunscreens applied to humans, and a research strategy to address current deficiencies. Arch. Toxicol. 2015;89:1909–1930.